Πρόκειται για μετάφραση του δοκιμίου του Michel Bauwens «P2P and feudal transition» που παρουσιάζει μερικές σκέψεις για τις ομοιότητες της μετάβασης από τη δουλοκτησία στη φεουδαρχία με τον καπιταλισμό προς την ομότιμη προοπτική.
——————————————————————————-

Σ’ αυτές τις σύντομες σκέψεις που είναι εμπνευσμένες από την ανάγνωση του γεμάτου με ερεθίσματα βιβλίου «Deep History» του David Laibman, δεν σκοπεύω να υποστηρίξω, όπως έχουν κάνει άλλοι, ότι πρόκειται να οδηγηθούμε σε μια μορφή νεο-μεσαίωνα ή μια νέα περίοδο σκοτεινών χρόνων. Μάλλον ότι υπάρχουν κάποιες ενδιαφέρουσες ομοιότητες μεταξύ της μετάβασης από την δουλεία στη φεουδαρχία και της μετάβασης του καπιταλισμού στις ομότιμες σχέσεις. Η δουλεία ήταν ένα σύστημα εκτατικής ανάπτυξης. Χαρακτηριζόταν από χαμηλή παραγωγικότητα από την οποία ένα μέγιστο πλεόνασμα αντλούνταν μέσω ενός συστήματος ελέγχου με υψηλό κόστος. Η ανάπτυξη συνέβαινε μέσω της επέκτασης στο χώρο, κατακτώντας γαίες και εξαντλώντας τους πληθυσμούς μέσω της σκλαβιάς και των φόρων υποτέλειας. Η ζωή των σκλάβων ήταν σύντομη, στις περιβάλλουσες περιοχές ο ανθρώπινος παράγοντας ήταν μειωμένος και πολύ συχνά παρατηρούνταν σημαντική ελάττωση του πληθυσμού. Ωστόσο υπήρχε πάντα ένα σημείο πέρα από το οποίο το κόστος της επέκτασης δεν αναπλήρωνε το κέρδος παραγωγικότητας για το σύστημα σαν σύνολο. Σ’ αυτό το σημείο οι Αυτοκρατορίες ξεκίνησαν να παραπαίουν και είτε αντικαθιστούνταν από κάποια άλλη, είτε κατακτούνταν από τους «Βαρβάρους» που τις περιτριγύριζαν, ή , στην μάλλον σπάνια περίπτωση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, αντικαθιστούνταν από ένα διαφορετικό σύστημα.

Η φεουδαρχία αναδύθηκε επειδή η καταρρέουσα εκτατική ανάπτυξη οδήγησε στην αναζήτηση για εντατική ανάπτυξη, δηλαδή περισσότερη παραγωγικότητα, αλλά αυτό μπορούσε να συμβεί μόνο μεταβάλλοντας εκ θεμελίων το κοινωνικό σύστημα. Ενώ το δουλοκτητικό σύστημα δεν μπορούσε να δώσει μεγαλύτερη παραγωγική αυτονομία στους σκλάβους, το νέο φεουδαρχικό σύστημα το κατόρθωνε. Η φεουδαρχία αποτέλεσε μια φυγή στο τοπικό, το φέουδο, αλλά μέσα στο φέουδο οι δουλοπάροικοι μπορούσαν πλέον να σχηματίσουν οικογένειες, να κρατούν ένα καθορισμένο σχετικό μερίδιο του προϊόντος που παρήγαγαν και ο χρηματικός φόρος ελαττώθηκε ριζικά. Όχι μόνο αναπτύχθηκε η αγροτική παραγωγικότητα και η καινοτομία στις μηχανές, αλλά οι παραγωγικές τάξεις ιδιοποιούνταν ένα μεγαλύτερο μέρος από την αξία που δημιουργούσαν (έτσι αρχικά, σε σύγκριση με το υπερπροϊόν που πήγαινε στην τάξη των δουλοκτητών, ήταν μάλλον μια χοντροκομμένη συμφωνία για τους νέους κυρίαρχους, με πολύ λιγότερο υπερπροϊόν για να δημιουργηθεί υψηλή κουλτούρα, τουλάχιστον για τα πρώτα 500 χρόνια μέχρι την πρώτη μεσαιωνική αναγέννηση).

Επίσης, και αυτό είναι σημαντικό, η φεουδαρχία παρήγαγε απευθείας αξία χρήσης και όχι για την νομισματική οικονομία. Έτσι η φεουδαρχία αποτέλεσε μια αναδιαμόρφωση των δύο βασικών τάξεων σε κάτι καινούργιο. Οι δουλοκτήτες έγιναν φεουδάρχες άρχοντες, οι δούλοι δουλοπάροικοι, αν και φυσικά οι νέοι άρχοντες προέρχονταν συχνότερα από τους Γερμανούς εισβολείς (και όπως παρατηρεί ο Foucault, ήταν οι γιοί της παλαιάς Ρωμαϊκής άρχουσας τάξης που έγιναν εκκλησιαστικοί ηγέτες και κληρικοί, κάνοντας μια συμφωνία με τους νέους βασιλιάδες).

Αυτό που θέλω να δείξω τώρα είναι πόσο παρόμοια είναι η δύσκολη θέση του σημερινού παγκόσμιου συστήματος. Μετά το 1989 και την πτώση των κρατικών σοσιαλισμών, ο καπιταλισμός έγινε παγκόσμιο σύστημα, χωρίς καμιά εξωτερικότητα. Παρόλο που υπάρχουν εκτεταμένες περιοχές του κόσμου που θα μπορούσαν να αναπτυχθούν περισσότερο, προσκρούει σε οικολογικά, ενεργειακά αδιέξοδα και προβλήματα περιορισμένων πόρων. Καταναλώνοντας ήδη δύο πλανήτες, είναι αδύνατο για την Κίνα και την Ινδία να επιτύχουν τα ίδια επίπεδα ανάπτυξης με τη Δύση, παρά την ταχύρρυθμη ανάπτυξή τους, γιατί αυτό θα απαιτούσε την κατανάλωση τεσσάρων πλανητών. Η διατήρηση ενός απεριόριστα αναπτυσσόμενου συστήματος σε ένα πεπερασμένο κόσμο υλικό κόσμο αποτελεί κάτι λογικά και φυσικά αδύνατο. Αυτό που σημαίνει είναι ότι τα όρια της εκτατικής ανάπτυξης έχουν επιτευχθεί, όπως ακριβώς συνέβη και με τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Αλλά με σιγουριά, μπορεί ο καπιταλισμός να μετατραπεί σε ένα τρόπο εντατικής ανάπτυξης, μεταβαλλόμενος σε μια γνωσιακή, βασισμένη στην εμπειρία οικονομία;

Όχι ακριβώς, γιατί αυτό που η σημερινή εξέλιξη μας λέει είναι ότι μόνο ένα μικρό κλάσμα της ανάπτυξης μέσα στην άϋλη σφαίρα μπορεί να μετατραπεί σε χρήμα. Στην ομότιμη παραγωγή, παράγουμε ξανά άμεσα για αξία χρήσης. Σε μια άυλη σφαίρα αφθονίας με οριακό κόστος αναπαραγωγής, όπου δεν υπάρχει ανισορροπία μεταξύ προσφοράς και ζήτησης, οι αγορές μπορούν να αναπτυχθούν μόνο στην περιφέρεια. Δυστυχώς για το σημερινό σύστημα, η μεταβολή στην άϋλη μεγένθυση, από την εκτατική στην εντατική ανάπτυξη, θα γίνει με ένα παρόμοιο τρόπο όπως έγινε από το δουλοκτητικό σύστημα στη φεουδαρχία, με εκ θεμελίων μετασχηματισμό της λογικής του συνόλου του συστήματος.

Υπάρχουν περισσότερες ομοιότητες. Μόλις σημειώσαμε τη στροφή στην πρωτοκαθεδρία της παραγωγής αξιών χρήσης. Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι θα υπάρξει και μια στροφή στο τοπικό. Πράγματι, το παγκοσμιοποιημένο εμπόριο είναι μια συνάρτηση των φθηνών τιμών της ενέργειας, και όταν οι συνθήκες αυτές θα πάψουν να υπάρχουν, παράλληλα με την σμίκρυνση των παραγωγικών μηχανών, τα πλεονεκτήματα κλίμακας της μεγάλης συγκεντρωτικής παραγωγής θα τείνουν να εξαλειφθούν. (Θα επιχειρηματολογούσα ότι ενώ το κεφάλαιο εξακολουθεί να μοιάζει ότι είναι απαραίτητο, το μονοπώλιο που κατείχε στην οργάνωση και στη δυνατότητα να αγοράζει μεγάλης κλίμακας φυσικές μηχανές, διαβρώνεται συνεχώς). Αλλά η επανατοπικοποίηση της οικονομίας θα συνδυαστεί με την παγκοσμιοποίηση του πνευματικού πολιτισμού. Μόνο που αυτή τη φορά δεν θα αποτελέσει όχημα η Χριστιανική εκκλησία, αλλά το διαδίκτυο. Παγκόσμιες-τοπικές κοινότητες ανοικτού σχεδιασμού θα συνυπάρχουν με περισσότερο τοπικοποιημένες παραγωγικές κοινότητες και επιχειρήσεις.

Επίσης, παρόμοια με το φεουδαρχισμό είναι η αναδιαμόρφωση των τάξεων (ας το αντιδιαστείλλουμε με τη δημιουργία μιας νέας μέσης διαστρωμάτωσης στον φεουδαρχισμό, που μετέπειτα εξελίχθηκε στην αστική τάξη). Μέσα στην τάξη των κεφαλαιοκρατών, διακρίνουμε την ανάδυση της δικτυοκρατικής τάξης. Αυτή δεν βασίζεται πλέον στην ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και στη μίσθωση εργατών για την παραγωγή αξίας, αλλά μάλλον στη δημιουργία ιδιόκτητων πλατφορμών προκειμένου να γίνει εφικτή και να ενδυναμωθεί η ομότιμη παραγωγή. Στα συστήματά τους η αξία παράγεται από κοινότητες χρηστών, όχι πλέον από τους ίδιους. Δεν πουλούν εμπορεύματα, παρά μόνο την προσοχή αυτών που δημιουργούν αξία χρήσης στις πλατφόρμες. Στο επίπεδο των παραγωγών συμβαίνει επίσης μια αναδιαμόρφωση. Σε αντίθεση με τους παραδοσιακούς εργάτες που δεν κατείχαν μέσα παραγωγής και έπρεπε να πουλούν την εργασία τους, η αναδυόμενη τάξη των εργατών της γνώσης κατέχει ξανά τα μέσα παραγωγής της (δηλαδή τους εγκεφάλους και τους υπολογιστές, χρησιμοποιώντας το διαδίκτυο για να συντονίσουν τους εαυτούς τους σε νέα οργανωτικά πρότυπα, από ανοικτές κοινότητες σε δικτυωμένες μικρο εταιρείες. Αυτό που παραμένει ανοικτό με όρους μετάβασης, είναι η επακριβής διαμόρφωση των σχέσεων εξουσίας ανάμεσα σ’ αυτές τις δύο δυνάμεις.

Κατά τη γνώμη μου η αναδιαμόρφωση θα γίνει ως εξής: θα υπάρξει μια μεταστροφή από την εκτατική υλική ανάπτυξη σε μια εντατική άυλη ανάπτυξη. Η κυρίαρχη λογική της δημιουργίας άυλης πολιτιστικής και πνευματικής αξίας σε αυτό τον επερχόμενο κόσμο του ανοικτού σχεδιασμού θα είναι η μη αμοιβαία ομότιμη παραγωγή. Στον κόσμο των περιορισμένων υλικών πόρων που χρειάζεται να κατανεμηθούν, ο καπιταλισμός της απεριόριστης ανάπτυξης θα αντικατασταθεί με νέες μορφές ομότιμα ενημερωμένων αγορών και διαφόρων βασισμένων στην αμοιβαιότητα σχημάτων.

Παρόλο που το νέο μετα-σύστημα είναι εκ θεμελίων διαφορετικό στη βασική του λογική με το φεουδαρχισμό, παρά τις κάποιες ομοιότητες, αυτό που είναι ενδιαφέρον είναι η αλλόκοτη αναλογία της μετάβασης από τη δουλοκτησία στον φεουδαρχισμό και της αναμενόμενης του καπιταλισμού σε p2p.