Το δοκίμιο του Michel Bauwens που γράφτηκε κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του στην Αθήνα για το περιοδικό Κοντέινερ, δημοσιεύθηκε στο τεύχος του Απριλίου στα πλαίσια ενός ποιοτικού αφιερώματος στα δίκτυα. Ενδιαφέροντα κείμενα δημοσιεύονται στο ίδιο αφιέρωμα από τους Geert Lovink, Σπύρο Ζουμπούλη, Δάφνη Δραγώνα, Ηλία Μαρμαρά, Μωυσή Α. Μπουντουρίδη, Μάνθο Σαντοριναίο, Trebor Scholz, Αστέρη Μασούρα, Jose Perez de Lama, Πάνο Δραγώνα, Δημήτρη Χαρίτο, Κορίννα Πατέλη και Μάνο Σιφονιό. Οι αναγνώστες μπορούν να απολαύσουν το αφιέρωμα κατεβάζοντάς το εδώ. Το Κοντέινερ που σήμερα βρίσκεται στο 7ο του τεύχος και διανέμεται κάθε πρώτη Δευτέρα του μήνα μαζί με την Ελευθεροτυπία, αποτελεί μια εξαιρετική εκδοτική δουλιά για τις τέχνες, τον πολιτισμό και την πολιτική.

————————————————————————–

Δεν είναι μυστικό για τους περισσότερους αναγνώστες ότι το κοινωνικό DNA του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού έχει μια αντεστραμμένη αντίληψη της πραγματικότητας :

-συνδυάζει την πεποίθηση της απεριόριστης συσσώρευσης κεφαλαίου -και έτσι την απεριόριστη οικονομική ανάπτυξη σε έναν πλανήτη με πεπερασμένους πόρους- δηλαδή βασίζεται σε μια ψευδή αντίληψη αφθονίας

– με την πεποίθηση ότι το μοίρασμα της γνώσης, της επιστήμης και της καινοτομίας θα πρέπει να εμποδίζονται από το μονοπώλιο των πνευματικών δικαιωμάτων που αποσκοπεί να καταστήσει την ύλη, τη ζωή και το πνεύμα σε σπάνια εμπορεύματα, δηλαδή βασίζεται σε μια τεχνητή σπάνη.

Καθώς το σύστημα αυτό καταστρέφει τη βιόσφαιρα, μια ριζοσπαστική αλλαγή στις βασικές λειτουργίες του κοινωνικού μας συστήματος μοιάζει να αποτελεί μια επείγουσα αναγκαιότητα.

Ο Μαρξ πίστευε, σωστά κατά την άποψή μας, ότι οι κοινωνίες αλλάζουν όταν έχει διαμορφωθεί ένας πιο παραγωγικός τρόπος παραγωγής αξίας  και το παλιό σύστημα έχει εξαντλήσει τις δυνατότητες του. Ωστόσο, είναι ξεκάθαρο ότι  η υπόθεση του σοσιαλισμού δεν έγινε πραγματικότητα. Ο «υπαρκτός σοσιαλισμός» όχι μόνο αποτέλεσε κυρίως μια παραλλαγή της βιομηχανικής κοινωνίας, τελικά όχι περισσότερο ανταγωνιστικής από το καπιταλιστικό σύστημα που σκόπευε ν’ αντικαταστήσει, αλλά παρέδωσε την εξουσία σε μια διαχειριστική ελίτ που έλεγχε την ιδιοκτησία του κράτους. Καμία σχέση με τον εργατικό έλεγχο και την ιδιοκτησία που ο ίδιος ο Μαρξ είχε στο μυαλό του.

Η ομότιμη θεωρία κάνει μια νέα υπόθεση, ότι αυτός ο νέος τρόπος παραγωγής αξίας έχει σήμερα διαμορφωθεί και ότι μπορούμε εμπειρικά να τον παρατηρήσουμε στους κόλπους της σημερινής κοινωνίας. Η επινόηση των παγκόσμιων δικτύων συνεργασίας έχει τροποποιήσει θεμελιακά την διαμόρφωση του χώρου και του χρόνου, επιτρέποντας σήμερα στα άτομα και στις μικρές ομάδες να συντονίζουν την υλοποίηση μεγάλων έργων σε παγκόσμια κλίμακα και μάλιστα να το πραγματοποιούν υπερσκελίζοντας στη δυνατότητα συνεργασίας και ανταγωνισμού παραδοσιακές εταιρείες που λειτουργούν με σκοπό το κέρδος.

Η ομότιμη παραγωγή συμβαίνει όταν άτομα και κοινότητες συστρατεύονται χωρίς να απαιτείται η άδεια κανενός, γύρω από την πραγματοποίηση ενός κοινού έργου και δημιουργούν κοινά αγαθά γνώσης (Wikipedia), κώδικα (ελεύθερο λογισμικό) και σχεδίων (ανοικτό hardware, ανοικτή και κατανεμημένη κατασκευή). Τα κοινά αγαθά και οι κοινότητες των παραγωγών τους, όταν επιτυγχάνουν, προσελκύουν μια συμμαχία επιχειρηματιών που τους προσθέτει εμπορευματική αξία, δημιουργεί κοινωφελείς εταιρείες που διαχειρίζονται την υποδομή και τα κάνει βιώσιμα. Όταν οι κοινότητες αυτές αρχίζουν να λειτουργούν έξω από την σχέση εντολής και ελέγχου αναπτύσσουν νέες μορφές διακυβέρνησης (την «ομότιμη διακυβέρνηση») και νέες μορφές ιδιοκτησίας που υπερασπίζουν την κοινή εργασία από την ατομική ιδιοποίηση (την «ομότιμη ιδιοκτησία»).

Αυτή η νέα μορφή παραγωγής αξίας δημιουργεί τρία νέα σημαντικά παραδείγματα ανθρώπινης δραστηριότητας. Προκειμένου η συνεργασία να οργανωθεί χωρίς την άδεια κανενός, η συνεισφορά πρέπει να είναι ανοικτή και ελεύθερη. Έτσι η ομότιμη παραγωγή απαντά στο πρώτο πρόβλημα του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, την τεχνητή σπάνη. Δεύτερο, προκειμένου να προσελκύσει συνεργάτες, η διαδικασία της παραγωγής χρειάζεται να είναι συμμετοχική. Με το τρόπο αυτό, η ομότιμη παραγωγή απαντά σε ένα άλλο σημαντικό πρόβλημα του σημερινού συστήματος: το ότι η ίδια η εργασία εξακολουθεί να είναι οργανωμένη  με φεουδαρχικούς και αυταρχικούς τρόπους. Τέλος, το αποτέλεσμα της πρέπει να ανήκει στη σφαίρα των κοινών αγαθών, έτσι ώστε οι νεότερες γενιές να μπορούν να συνεχίζουν να εργάζονται συνεταιρικά.

Η ομότιμη παραγωγή αντιμετωπίζει αποτελεσματικά και το ζήτημα της βιωσιμότητας. Ενώ οι εταιρείες με σκοπό το κέρδος, σχεδιάζουν την προγραμματισμένη βραχυβιότητα του προϊόντος και προσπαθούν, στο βαθμό που μπορούν, να αγνοούν τις περιβαλλοντικές «εξωτερικότητες», οι κοινότητες ανοικτού σχεδιασμού δεν έχουν απρεπή κίνητρα και από τη φύση τους έχουν την τάση να σχεδιάζουν στην κατεύθυνση της βιωσιμότητας.

Η δυναμική της νέας δυνατότητας είναι πιθανότατα γνωστή στους αναγνώστες. Η Wikipedia παρά τα δικά της προβλήματα, έχει σε μεγάλο βαθμό εκτοπίσει τις εγκυκλοπαίδειες που παράγονται με το σύστημα εντολής και ελέγχου. Το ελεύθερο λογισμικό έχει γίνει πρότυπο για την ανάπτυξη νέου λογισμικού. Τα πρώτα παραδείγματα «ανοικτού» hardware μπαίνουν στην αγορά.

Ένα παράδειγμα μπορεί να καταδείξει την εξέλιξη. Οι ιδιωτικές τηλεπικοινωνιακές εταιρείες έκαναν σχεδόν αδύνατη την ανάπτυξη ανεξάρτητων εφαρμογών και ζητούσαν έως και 90% των εσόδων. Το iPhone της Apple επιτρέπει την ανάπτυξη ανοικτών εφαρμογών αλλά ελέγχει με ισχυρό τρόπο την αποδοχή τους με την ιδιωτικά ελεγχόμενη πλατφόρμα του, και αυτή η μερική υιοθέτηση ανοικτών μοντέλων κατάστρεψε το παλιό μοντέλο. Τέλος η Google ανοίγει σχεδόν εντελώς το Android.

Παρ’ όλ’ αυτά, οι παίκτες της αγοράς θα προσπαθούν διαρκώς να περιφράξουν ένα κομμάτι της διαδικασίας, προκειμένου να δημιουργήσουν μια υπό έλεγχο σπανιότητα που μπορούν να πουλήσουν στη αγορά. Αλλά οι κοινότητες της ανοικτής γνώσης, του λογισμικού και του hardware που αποτελούν και την καρδιά της ομότιμης παραγωγής έχουν την δική τους αυτόνομη δύναμη. Όταν κατανοούν την δική τους κοινωνική δύναμη, μπορούν να αρχίσουν να συντάσσονται με μορφές οργάνωσης της φυσικής παραγωγής που είναι περισσότερο ευθυγραμμισμένες με το δικό τους ομότιμο έθος, όπως συνεταιρισμοί και εκφράσεις της οικονομίας αλληλεγγύης.

Με τον τρόπο αυτό, δεν είναι μόνο οι δικτυοκράτες καπιταλιστές που συντάσσονται με τις νέες παραγωγικές δυνατότητες, αλλά επίσης κοινωνικές δυνάμεις που είναι ξεκάθαρα μετακαπιταλιστικές.

Το παράδοξο της ομότιμης παραγωγής είναι ότι, όπως συνέβη με τη δουλοπαροικία και τον καπιταλισμό πριν απ’ αυτή, στην αρχή θα ενισχύσει την επιβίωση του παλαιού συστήματος που την έχει ανάγκη για να επιζήσει (δουλεία και φεουδαρχία αντίστοιχα). Την ίδια στιγμή ωστόσο και ακριβώς γι’ αυτό το λόγο, η ομότιμη παραγωγή θα μεγαλώσει μέσα στο ίδιο το σύστημα και θα διαμορφώσει τις συνθήκες για την υπέρβασή του.

Η αναμόρφωση του DNA του παλαιού καταστροφικού συστήματος, δηλαδή η αναγνώριση των ορίων του πλανήτη και της ανάγκης για το ελεύθερο μοίρασμα της καινοτομίας, χρειάζεται ένα τρίτο βάθρο: την ανάγκη η αλλαγή να συνοδευτεί από κοινωνική δικαιοσύνη. Έτσι προτείνουμε στα κινήματα των εργατών και των αγροτών σ’ ολόκληρο τον κόσμο θα αρχίσουν να στοιχίζουν τους εαυτούς τους σύμφωνα με τη νέα μορφή παραγωγής, προκειμένου να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για μια βιώσιμη και δίκαιη κοινωνία συστρατευόμενα γύρω από τα ομότιμα κοινά αγαθά σε κάθε πεδίο της κοινωνικής δραστηριότητας.

Τα κοινωνικά συστήματα αλλάζουν όταν τμήματα, τόσο των διευθυντικών όσο και των παραγωγικών τάξεων, ξεκινούν να αναδιαμορφώνονται και η μεταμόρφωση στην κατεύθυνση της βασισμένης στα κοινά αγαθά ομότιμης παραγωγής ανοίγει μοναδικές απελευθερωτικές δυνατότητες. Η αριστερά πρέπει κατεπειγόντως να κατανοήσει αυτή τη μεταμόρφωση και να συνταχθεί με τις κοινότητες των ομότιμων παραγωγών που αγωνίζονται για μεγαλύτερη αυτονομία.