Πρόκειται για μετάφραση του δοκιμίου του Michel Bauwens «The new triarchy: the commons, enterprise, the state» . Οι αναγνώστες ενθαρρύνονται να διαβάσουν το πρωτότυπο κείμενο στα αγγλικά. Οποιαδήποτε παρατήρηση στην προσπάθεια απόδοσης στα ελληνικά είναι όπως πάντα ευπρόσδεκτη.
———————————————————————————————-
Στο ίδρυμα p2p η κεντρική μας ενασχόληση είναι οι ομότιμες σχέσεις, δηλαδή η δυνατότητα μέσω της ελεύθερης συνεργασίας με τους γύρω μας να δημιουργήσουμε κοινή αξία. Θα μπορούσαμε να το αποκαλέσουμε με πιο ειδικό τρόπο σύμφωνα με την δομική ανθρωπολογία του Alan Page Fiske, κοινοτικό διαμοιρασμό δηλ. την μη αμοιβαία ανταλλαγή του ατόμου με το σύνολο. Αυτό το σύνολο είναι που αποκαλούμε «κοινά» αγαθά.
Τα «κοινά αγαθά» θα μπορούσαν να χωριστούν με διαφορετικούς τρόπους, για παράδειγμα τοπικά, περιφερειακά ή παγκόσμια αλλά και σύμφωνα με την πόλωση σε ανταγωνιστικά ή μη ανταγωνιστικά. Τα κοινά αγαθά που είναι ανταγωνιστικά μπορεί να είναι ανανεώσιμα ή όχι αλλά σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να υπάρχουν κανόνες που να ρυθμίζουν την ανταλλαγή ανάμεσα σ’ αυτά και τους χρήστες τους, τα μέλη ή τους δημιουργούς τους. Στα πληροφοριακά κοινά παρά το ότι εξαρτώνται από μια ανταγωνιστική φυσική υποδομή προκειμένου να υπάρξουν, επικρατεί η μη ανταγωνιστική ή αντι- ανταγωνιστική διαχείριση και η μη αμοιβαία ανταλλαγή δεν είναι προβληματική.
Είναι συνηθισμένο να χωρίζουμε την κοινωνία σε τρεις τομείς και θέλουμε να δείξουμε πως η νέα, ομότιμη δυναμική που απελευθερώνεται από τις δικτυακές υποδομές, αλλάζει τις σχέσεις ανάμεσα σ’ αυτούς τους τομείς
Στο σημερινό σύστημα του γνωσιακού καπιταλισμού κυρίαρχος είναι ο ιδιωτικός τομέας που απαρτίζεται από τις εταιρείες και τις επιχειρήσεις και απασχολείται με την ανταγωνιστική συσσώρευση κεφαλαίου. Το κράτος επικεντρώνεται στην προστασία αυτής της διαδικασίας. Παρότι η κοινωνία των πολιτών μέσω των πολιτών θεωρητικά είναι κυρίαρχη και επιλέγει το κράτος, στην πράξη τόσο η κοινωνία των πολιτών όσο και το κράτος βρίσκονται κάτω από την κυριαρχία του ιδιωτικού τομέα.
Ασφαλώς αυτό δεν είναι για να ισχυριστούμε ότι το κράτος είναι ένα απλό εργαλείο των ιδιωτικών επιχειρήσεων. Κατά την άποψή μου εκπληρώνει τρεις αντιφατικές λειτουργίες. Η πρώτη είναι να προστατεύει το σύνολο του συστήματος κάτω από την επικυριαρχία των ιδιωτικών επιχειρήσεων και αυτό ορίζεται με μια ισορροπία δυνάμεων όχι μόνο μεταξύ των διαφόρων τομέων των ιδιωτικών επιχειρήσεων αλλά επίσης και από την κοινωνική ισορροπία δυνάμεων μεταξύ των επιχειρήσεων και της κοινωνίας των πολιτών, μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας. Μόνο όταν αυτή η ισορροπία διαταραχθεί σοβαρά το κράτος είτε μετατρέπεται σε ένα ιδιωτικό εργαλείο μιας επικρατούσας κλίκας επιχειρηματιών, ή γίνεται σχετικά ανεξάρτητο όπως για παράδειγμα το φασιστικό κράτος.
Έτσι στην πρώτη λειτουργία σαν προστάτης του συνολικού συστήματος κάτω από την ηγεμονία του κεφαλαίου θα πρέπει να προσθέσουμε δύο ακόμα λειτουργίες. Είναι προστάτης της κοινωνίας των πολιτών εξαρτώμενο από τη δύναμη και τα επιτεύγματα των κοινωνικών κινημάτων και τέλος προστάτης, των δικών του ιδιαίτερων συμφερόντων.
Μέσα στον εικοστό αιώνα είδαμε ιστορικά τρία σενάρια. Στον φασισμό το κράτος επιτυγχάνει σημαντική αυτονομία από τον ιδιωτικό τομέα που μπορεί να μετατραπεί σε υπηρέτη του. Στο κράτος πρόνοιας το κράτος προστατεύει την κοινωνική ισορροπία και διαχειρίζεται τα επιτεύγματα των κοινωνικών κινημάτων και τέλος, το νεοφιλελεύθερο ή κράτος της αγοράς εξυπηρετεί περισσότερο άμεσα τα συμφέροντα του χρηματιστικού τομέα.
Κάθε τομέας έχει επίσης τους δικούς του βασικούς θεσμούς και μορφές ιδιοκτησίας
Το κράτος διαχειρίζεται έναν δημόσιο τομέα κάτω από την δική του ιδιοκτησία
Ο ιδιωτικός τομέας κάτω από το καθεστώς της ατομικής ιδιοκτησίας επιδιώκει το κέρδος παραβλέποντας τις κοινωνικές και φυσικές εξωτερικότητες και χρησιμοποιεί την ηγεμονία του στην κοινωνία προκειμένου να χρησιμοποιήσει και να κυριαρχήσει στο κράτος. Η κοινωνία των πολιτών διαθέτει κάποια δύναμη αλλά τα μέλη της βρίσκονται σε μειονεκτική θέση εξαιτίας της έλλειψης ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής.
Ωστόσο η κοινωνία των πολιτών έχει επίσης μια σχετική δύναμη μέσω της δυνατότητάς της να δημιουργεί κοινωνικά κινήματα, ενώσεις πολιτών, πολιτικά κόμματα, το εργατικό κίνημα, κινήματα ταυτότητας και επι μέρους κινήματα και ιδιαίτερα μετά τη δεκαετία του ’60 μη κερδοσκοπικές οργνώσεις προσανατολισμένες σε ιδιαίτερα ζητήματα. Κατά τον βιομηχανικό και γνωσιακό καπιταλισμό, οι θεσμοί των φυσικών κοινών αγαθών εξαφανίστηκαν και τα κοινά αγαθά έπαψαν να είναι παίκτες στην δυαδική πάλη μεταξύ του κρατικού και του ιδιωτικού τομέα, επηρεαζόμενα από τη σχετική δύναμη ή αδυναμία της κοινωνίας των πολιτών και των κινημάτων της.
Ο καπιταλισμός ιστορικά αποτέλεσε ένα εκκρεμές μεταξύ του ιδιωτικού και του κρατικού τομέα με τα κοινά αγαθά σχεδόν ανύπαρκτα στη διαμάχη για περισσότερη ή μικρότερη κρατική παρέμβαση.
Σήμερα αυτός ο συσχετισμός μεταβάλλεται, κατά την εκτίμησή μου εξαιτίας δύο παραγόντων. Το πρώτο είναι η περιβαλλοντική κρίση δηλαδή η διακινδύνευση της βιόσφαιρας εξαιτίας της δράσης των «εγωιστικών» παικτών της αγοράς. Ο δεύτερος, είναι ο ρόλος των νέων ψηφιακών κοινών αγαθών.
Ο πρώτος παράγοντας είναι ασφαλώς η συνεχιζόμενη καταστροφή της βιόσφαιρας μέσω της ρύπανσης, της εξάντλησης των φυσικών πόρων, την καταστροφή της βιοποικιλότητας, την κλιματική αλλαγή και όλα τα συσχετιζόμενα θέματα. Γίνεται συνεχώς ολοένα και πιο σαφές ότι η καπιταλιστική επιχείρηση της οποίας το DNA της την κάνει ανήμπορη να ενδιαφερθεί για εξωτερικότητες , και η μηχανή της αέναης αύξησης της οποίας αποτελεί εξάρτημα βάζουν σε διακινδύνευση τον πλανήτη. Την ίδια ώρα η ιδέα των οικονομιών που ανήκουν στο κράτος έχει χάσει την λάμψη της σαν εναλλακτική. Όλ’ αυτά οδηγούν στην αναβίωση της ιδέας των κοινών αγαθών της φύσης, καθώς όπως έχουν δείξει οι μελέτες της Ε. Οστρομ η αποτελεσματική διαχείριση των κοινών πόρων (σαν κοινά αγαθά) προστατεύει το περιβάλλον από την καταστροφή.
Ο δεύτερος παράγοντας είναι η ανάδυση των ψηφιακών κοινών αγαθών. Είναι η εμπειρία της δημιουργίας γνώσης, πολιτισμού, λογισμικού και σχεδίων από ένα συνδυασμό εθελοντικής συνεισφοράς, επιχειρηματικών συμπράξεων και κοινωφελών οργανισμών που διασφαλίζουν την προστασία των απαραίτητων υποδομών. Αυτή η εξέλιξη επανεισάγει την ιδέα των κοινών αγαθών για όλους και χωρίς εξαιρέσεις και όπου όλοι μπορούν δυνητικά να συμμετέχουν. Έχει επίσης μειώσει δραστικά τα έξοδα παραγωγής, διανομής και συντονισμού της άυλης αξίας που ωστόσο αποτελεί τον πυρήνα της φυσικής παραγωγής, καθώς το ότι πρόκειται να κατασκευαστεί, χρειάζεται πρώτα να σχεδιαστεί. Επανεισήγαγε επίσης την έννοια της εργασίας μέσα σε μια κοινότητα σαν βασική εμπειρία για τουλάχιστον ένα δισεκατομμύριο χρήστες του διαδικτύου. Τα αποτελέσματα αυτής της συνεργασίας είναι άμεσα και αποδεδειγμένης ωφέλειας και αποτελεσματικότητας σε βαθμό που υπερκέρασαν και τους ανταγωνιστές τους στην ιδιωτική οικονομία. Επίσης προσέφερε τη δυνατότητα να ξαναφανταστούμε νέους τρόπους για την δημιουργία και την προστασία των φυσικών κοινών αγαθών.
Η συνδυασμένη αποτυχία του κρατισμού το 1989 και της αυτοαποκαλούμενης ιδεολογίας της ελεύθερης αγοράς το 2008 και η παράλληλη ανάδυση των ομότιμων πρακτικών και των κοινών αγαθών από την άλλη πλευρά, επανατοποθέτησε την εναλλακτική αυτή στην ατζέντα.
Η ομότιμη παραγωγή μας δίνει μια προωθημένη εικόνα του πως περίπου θα μοιάζει μια κοινωνία προσανατολισμένη στα κοινά αγαθά. Στο επίκεντρό της θα βρίσκονται τα κοινά αγαθά και η κοινότητα που θα συμβάλει στην παραγωγή και συντήρησή τους είτε με εθελοντές είτε με υπαλλήλους που πληρώνονται από επιχειρήσεις. Γύρω από τα κοινά αγαθά αναδύονται επιχειρήσεις που αντλούν απ’ αυτά αξία προκειμένου να λειτουργήσουν στην αγορά, αλλά επίσης φροντίζουν για τη συντήρηση και την επέκταση των κοινών αγαθών στα οποία στηρίζονται. Ένας τρίτος εταίρος είναι οι κοινωφελείς οργανώσεις που συντηρούν της απαραίτητη για την διενέργεια της συνεργασίας υποδομή. Οι δημόσιες αρχές μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο αν επιθυμούν να υποστηρίξουν υπάρχοντα ή να δημιουργήσουν νέα κοινά αγαθά, εξαιτίας της αξίας που έχουν για την κοινωνία.
Τα μη ανταγωνιστικά κοινά αγαθά δεν κινδυνεύουν από την εξάντληση του φυσικού τους αποθέματος και έτσι δεν είναι απαραίτητοι ειδικοί οργανισμοί διαχείρισης, αλλά χρησιμοποιούν μορφές ομότιμης ιδιοκτησίας και ειδικές άδειες που εξασφαλίζουν ότι το κοινό αγαθό δεν μπορεί να ιδιωτικοποιηθεί και ότι οποίοι χρησιμοποιούν τα κοινά αγαθά σαν βάση καινοτομίας και βελτίωσης, τις επιστρέφουν στα κοινά αγαθά.
Ωστόσο τα ανταγωνιστικά αγαθά και τα κοινά αγαθά που εξαντλούνται χρειάζονται έναν θεσμό διαχείρισης.
Μιλώντας γενικά, κοινά αγαθά που δεν δημιουργούνται (όπως για παράδειγμα τα ψηφιακά κοινά αγαθά) είναι αυτά που κληρονομούνται από την φύση ή από τις προηγούμενες γενεές με την πίστη και τη διασφάλιση ότι η χρήση τους δεν θα οδηγεί στην καταστροφή τους με τρόπο που θα εξασφαλίζεται η δυνατότητα να παραδοθούν στους μεταγενέστερους.
Ο κατάλληλος θεσμός για τέτοιου είδους κοινά αγαθά είναι τα trusts, μορφές συνεταιρισμών που δεν μπορούν να αγγίξουν το αρχικό τους «κεφάλαιο», αλλά αποστολή τους αποτελεί να το συντηρήσουν.
Έτσι σχηματίζεται η νέα τριαρχία:
– Το κράτος, με την κρατική ιδιοκτησία και αντιπροσωπευτικούς μηχανισμούς διακυβέρνησης (στη καλύτερη των περιπτώσεων)
– Τον ιδιωτικό τομέα, με τις εταιρείες και την ατομική ιδιοκτησία
– Τα κοινά αγαθά, με τα trust (η τους κοινωφελείς οργανισμούς) που αποτελούν κοινή ιδιοκτησία όλων των συμμετεχόντων
Η ανάδυση της ομότιμης δυναμικής και των κοινών αγαθών δεν σημαίνει ότι η κοινωνία θα αλλάξει αμέσως ριζικά. Πιστεύω ότι θα υπάρξουν διαδοχικές φάσεις.
Σε μια πρώτη φάση, τα κοινά αγαθά απλώς αναδεικνύονται σαν μια επιπρόσθετη εναλλακτική. Καθώς αποδεικνύουν την αξία τους και δημιουργούν τα αντίστοιχα κινήματα που τα δημιουργούν τα υπερασπίζονται και οδηγούν στην εξάπλωσή τους αρχίζουν να μεταμορφώνονται σε έναν τομέα της κοινωνίας που αρχίζει να επηρεάζει το σύνολο. Τελικά, αγγίζει κάποιο σημείο όπου η ίδια η κοινωνία χρειάζεται να μεταρρυθμιστεί (ας αποκαλούμε αυτό το σημείο σημείο ισοτιμίας). Ωστόσο δεν είναι ρεαλιστικό να πιστεύουμε ότι η μορφή του κράτους που διαμορφώθηκε προκειμένου να εξυπηρετεί μια συγκεκριμένη ταξική δομή μπορεί επίσης να εξυπηρετεί και τη νέα δομή και έτσι σε κάποια στιγμή μια μετάβαση σε άλλη φάση θα είναι απαραίτητη.
Ας φανταστούμε τώρα μια βασισμένη στα κοινά αγαθά (δηλ. μετά από μια μετάβαση) κοινωνία.
-Στο επίκεντρό της θα βρίσκονται τα κοινά αγαθά, αντιπροσωπευόμενα από trusts και κοινωφελείς οργανώσεις, που θα υπερασπίζουν τον κοινό πλούτο προς όφελος των σημερινών και των μελλοντικών γενεών.
-Ορισμένα κοινά αγαθά ενοικιάζονται για χρήση στους επιχειρηματίες. Με άλλα λόγια οι επιχειρήσεις εξακολουθούν να υπάρχουν αλλά ο βασισμένος στην συνεχή ανάπτυξη καπιταλισμός όχι. Είναι απίθανο ότι οι παραδοσιακές επιχειρήσεις που δεν λαμβάνουν υπόψιν τους τις εξωτερικότητες θα συνεχίσουν να υπάρχουν χωρίς αλλαγές. Το ποιο πιθανό είναι ότι αυτές οι επιχειρηματικές μορφές θα επηρεάζονται από κοινά αγαθά και ότι μέρος του κέρδους τους θα διοχετεύεται σε άλλους στόχους που σχετίζονται με την συντήρηση των κοινών αγαθών. Επίσης αρκετές απ’ αυτές μπορεί θα ανήκουν στους παραγωγούς και όχι σε κάποιο αφηρημένο κεφάλαιο (ασφαλώς μετά τη φάση μετάβασης)
– Το κράτος θα συνεχίσει να υπάρχει, αλλά θα έχει μια ριζικά διαφορετική φύση. Οι περισσότερες από τις λειτουργίες του θα έχουν μεταφερθεί στους θεσμούς διαχείρισης των κοινών αγαθών, αλλά καθώς οι θεσμοί αυτοί θα ενδιαφέρονται κυρίως για τα δικά τους κοινά αγαθά και όχι για το γενικότερο καλό, θα εξακολουθεί να υπάρχει η αναγκαιότητα να υπάρχουν δημόσιες αρχές που θα εγγυώνται το σύνολο του συστήματος, θα ρυθμίζουν διάφορα κοινά αγαθά και θα προστατεύουν τους συμμετέχοντες στις κοινότητες από παρενοχλήσεις. Στο σενάριο αυτό το κράτος δεν εξαλείφεται αλλά μεταμορφώνεται και παρ’ όλο που μπορεί οι αρμοδιότητές του να συρρικνώνονται πολύ, οι εναπομείνασες λειτουργίες είναι εκδημοκρατισμένες και βασισμένες στη συμμετοχή των πολιτών.
Στο όραμά μας, είναι η βασισμένη στην κοινωνία των πολιτών ομότιμη παραγωγή μέσω των κοινών αγαθών που είναι ο εγγυητής της παραγωγής αξίας από τον ιδιωτικό τομέα, και ο ρόλος του κράτους σαν κράτος «εταίρος» είναι να καθιστά δυνατή την δημιουργία κοινού πλούτου. Το νέο ομότιμο κράτους, αν και πολλοί μπορούν να το θεωρήσουν σχήμα οξύμωρο, θα υπάγεται στην υπηρεσία των κοινών αγαθών, όπως ακριβώς είναι τώρα για τον ιδιωτικό τομέα. Ένα τέτοιο κράτος, αν προβλέπουμε σωστά, θα έχει ένα πολύ πιο μετριασμένο ρόλο απ’ ότι το κράτος μιας κλασσικής κοινωνίας με κράτος, με πολλές από τις δραστηριότητές του να έχουν αναληφθεί από οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών συνδεόμενες με διαδικασίες παγκόσμιας διακυβέρνησης.
Η τριαρχία αυτή αποτελεί τον θεσμικό πυρήνα που αντικαθιστά το δίπολο μεταξύ δημοσίου και ιδιωτικού που χαρακτηρίζει το καπιταλιστικό σύστημα που αποτελεί σήμερα το κυρίαρχο πρότυπο οργάνωσης.